Le Mas-d'Azil, een canton-hoofdstad, is beroemd geworden door zijn grot. Men heeft door de vondsten en tekeningen in deze grot zo'n groot inzicht gekregen in het leven van de prehistorische mens, dat de naam van de betreffende periode aan Mas d'Azil is ontleend. Een periode vanaf 8000 v.C. noemt men bet Azilien tijdperk.*

Le Mas-d'Azil is een klein museum rijk. Het museum is vooral ingericht met de vele stukken uit de prehistorie. Het meest beroemde museumstuk staat bekend ender de naam le faon aux oiseaux (ree met vogels). Maar er is meer, zoals een complete jagersuitrusting met pijlpunten, speren en harpoenen, waarmee de jagers van de magdalénien-cultuur er op uit trokken. Tegenover bet museum bevindt zich achter de oude hal de kerk. L'Eglise Saint-Etienne werd in de achttiende eeuw gerestaureerd. Het ui-vormige dak van de toren is voor dit gebied architectonisch gezien zeer ongebruikelijk. Centraal in Mas d'Azil, aan de rand van een pleintje met mooie oude platanen, (Place du Bout de la Ville) bevinden zich bruggen over de rivier, die naar een recreatiegebied leiden. Hier is duidelijk te zien dat daar de rivier gedeeltelijk werd omgeleid om een watermolen** te kunnen aansturen. Als logisch gevolg daarop is op de plaats van de watermolen later een fabriek gebouwd. Waterkracht was vaker basis voor het vestigen van industrie, die het later door technische vooruitgang weer zonder deze waterkracht kon stellen.

De aanwezigheid van dolmen schijnt in dit departement vrij uniek te zijn. Bezichtigen van dolmen als eindbestemming van een tocht is weinig spectaculair en zeer onbevredigend, vooral als je al zoveel andere hunebedden hebt gezien. Het is verstandiger om de dolmen op te nemen als onderdeel van een wandeltocht.

Door de grot stroomt de Arize, waarlangs de route departementale (D-119) loopt; deze weg door de grot heeft een lengte van +/- 420 m. Men zal ver moeten zoeken om een tweede natuurlijk gevormde autotunnel te vinden.

Behalve het stuk van de grot waar de autoweg en de rivier doorheen gaan, is er een complex van grotten waar zich in de loop van vele eeuwen van alles heeft afgespeeld. De prehistorische mens woonde daar en werd er verdreven, ook Catharen en Hugenoten vonden er een veilige schuilplaats. Dit deel van de grot is het grootste deel van het jaar te bezoeken.

Wanneer men tijdens het verblijf in Résidence Château Cazalères een keer een dag slecht weer heeft is een combinatiebezoek aan grot en museum een aangename besteding van de dag, zonder echt nat te worden.

Een leuke korte wandeling met een flink te overbruggen hoogteverschil: vanaf Mas d'Azil komende begint het pad bij de ingang van de grot aan de linkerzijde. Men kan over de ingang van de grot heen wandelen. Rondom le Mas-d'Azil zijn verschillende aantrekkelijke wandelroutes uitgezet, een aanrader. Verscheidene oude huizen, bruggen, kerken en voor de streek kenmerkende zaken, maken ook een keer slenteren door le Mas-d'Azil zelf de moeite waard.

De glasindustrie is een lange periode voor le Mas-d'Azil van groot belang geweest. Men vindt daarom nog steeds een glasblazer aan de ene kant van de grot en wat verder, aan de andere kant, een glas-expositie ruimte.

Tijdens de godsdienstoorlogen, les Guerres des Religions, heeft zich in dit deel van Frankrijk veel afgespeeld, vooral ook in le Mas d'Azil. Reeds omstreeks 1540 brak het protestantisme door. Calvijn zelf heeft hier niet alleen gepredikt, maar verbleef hier langere tijd. De Benedictijner monniken en het katholieke volksdeel werden verdreven en sindsdien werd deze bastide één van de belangrijke protestantse centra in Zuid-Frankrijk.

Toen in 1625 het koninklijk leger (van 15000 man) o.l.v. maarschalk de Thémines verscheen, verschansten de protestanten zich (met slechts 2000 man) achter de verdedigingswerken van Mas d'Azil, welke uiteindelijk nog opgebouwd waren door de Benedictijnen (1303). Na een maandlange, bloedige strijd overwon het koninklijke leger.

In 1636 werd op last van kardinaal Richelieu een derde van de grot opgeblazen. Hij probeerde daarmee voorgoed de hugenoten op de knieën te krijgen om zo een eind te maken aan alle invloed van het protestantisme.

De plaatselijke (boeren)markt is elke zaterdagmorgen en iedere tweede en vierde woensdag van de maand is er (grote) markt. De belangrijkste manifestatie van le Mas-d'Azil is het locale feest, dat gevierd wordt op de eerste zondag in september.

* karakteristiek door de herkenbare wijze waarop de voorwerpen vervaardigd zijn; heel bijzonder zijn de beschilderde rolstenen, met abstracte voorstellingen.

** zie artikel: "molens"